Nee, nu eens niet een verhaal over de prachtige graftombes van Pedro en Inês in de kerk van Alcobaça, maar het verhaal van een ander grafmonument, dat van de vrouw van koning Afonso II. In een zijkapel van de kerk van Alcobaça heb ik in januari toevallig lang naar deze door vier stevige zuilen gedragen tombe gekeken én foto’s gemaakt. Deze foto’s komen nu goed van pas. Vooral de inscriptie op de rand intrigeerde me. Ik weet nog precies wat ik dacht: “Zó Beatrix uit anno 1304, moet je nagaan, ná zoveel jaar staat er hier nog iemand naar je graf te kijken en zich te verwonderen“. En nu komt het wonderlijke, van het weekend heb ik in België ontdekt dat het helemaal niet Beatrix is, die in dit graf ligt, maar Urraca. Nou, ja zeg!

Gent 1991 : tentoonstelling hoogtij der middeleeuwen

Het lot wil dat mijn man en ik op Stille Zaterdag in Antwerpen zijn en daar een kerkje inlopen, waar boeken te koop zijn en ik zie mijn wederhelft ineens een boek uit de schappen vissen dat meteen mijn volle aandacht heeft: het is een uitgave van Europalia Portugal 1991 over de bijpassende tentoonstelling in hetzelfde jaar in Gent over de hoogtij der middeleeuwen in Portugal. Ik kan me de aandacht voor deze tentoonstelling in Portugal nog herinneren. Ik studeerde toen aan de Universidade de Lisboa en ‘tout le monde‘ die mee wilde tellen had het erover. Grappig dat ik nu met een persoonlijke uitnodiging voor diezelfde tentoonstelling in handen sta, want als studentje had ik destijds natuurlijk geen mogelijkheid om überhaupt naar Gent af te reizen en ik verkeerde al helemaal niet in kringen die op een uitnodiging zouden kunnen rekenen.

Voor 5 euro ben ik ineens de gelukkige bezitster van 292 bladzijdes informatie over de Portugese middeleeuwen én de persoonlijke uitnodiging voor de openingsplechtigheid van de tentoonstelling, die ergens in het boek verstopt zat. Ik zal eerlijk bekennen: ik koop het boek vooral omdat bij het doorbladeren mijn oog op het hoofdstuk Alcobaça viel. Tot mijn verrassing zijn er enkele pagina’s aan de graven van Pedro en Inês de Castro gewijd. Nou, dán heb je me, als groot fan van deze ontroerende liefdesgeschiedenis die eindigt met een vermoorde koningin en edelen die gedwongen worden om de halfvergane vorstin de hand te kussen. Pas dan laat haar rouwende weduwnaar haar in Alcobaça begraven in een praalgraf waar de symboliek vanaf spat. Zijn eigen graf, net zo mooi, staat er ook.

Praalgraf Pedro

In Hoogtij der Middeleeuwen lees ik dat het gotische grafmonument van Pedro een ‘Rad van Fortuin’ aan het hoofdeinde laat zien. Maar vreemd genoeg heeft het boek het niet over het tweede rad. We zien hier namelijk twee concentrische cirkels die het Rad van het Leven (buitenste cirkel) en het Rad van Fortuin (binnenste cirkel) voorstellen. Als je van links naar rechts in een opgaande beweging kijkt, zie je vreugdevolle scenes uit het liefdesleven van Pedro en Inês. Aan de andere kant van het wiel zie je hoe het eindigt: in een tragedie.

Praalgraf Inês de Castro

Inês de Castro ligt, gekroond als koningin en door engelen ondersteund, in de andere vleugel van de kerk. Pedro en Inês liggen met de voeten naar elkaar, zodat ze elkaar op de Dag des Oordeels meteen weer in de ogen kunnen kijken, net als toen (lees meer over Pedro en Inês en over mijn verwondering als kind dat ze zo ver uit elkaar lagen in Hoe zat het ook alweer met Pedro en Inês? ).

En mocht je je afvragen: waarom zijn deze graven zo beschadigd? Dan mag je de troepen van Napoléon vervloeken! Die hebben nogal huisgehouden in deze contreien (lees ook maar eens Niet zomaar een française ). Ook het graf van Inês kent flinke beschadigingen, er is een heel stuk uitgehakt. Het verhaal gaat rond dat de soldaten ervan opkeken dat Inês nog steeds prachtig blond haar had (net als in de tijd van Pedro).

Sarcofaag van Urraca

Dit verhaal gaat over een ander graf. Een graf in de zijkapel van de kerk. Een graf dat lang aan de verkeerde toegeschreven is geweest. Dit graf kondigt een periode van vernieuwing in de Portugese grafsculptuur aan, want niet eerder werd een dode liggend afgebeeld. Alleen wie is de dode?

We zien aan de zijkant de zes Romaanse bogen met elk een apostel die een boek vasthoudt, rechts het voeteinde waar ik zo uitvoeriger op terugkom.

De sarcofaag wordt door historici nu uit ongeveer 1220 gedateerd (en niet volgens de inscriptie aan het voeteinde uit 1304). Ik lees in Hoogtij der Middeleeuwen dat we “bij de voeten van de dode koningin een jammerscène zien. Haar man, Afonso II, beweent zijn vrouw, de rechterhand ligt op zijn borst en met de andere trekt hij aan zijn baard of haar. Rond hem staan de infanten (koningskinderen) Sancho, Afonso, Fernando en Leonor, plus de gouvernante van Fernando.” Ik licht het voeteinde nog een keer groot uit. In de rand zie je duidelijk de inscriptie D. Beatrix en naast de kroon links ano en rechts 1304.

Waarom staat er Beatrix anno 1304 op deze sarcofaag?

Volgens Hoogtij der Middeleeuwn is dit graf lang niet aan een dode toegeschreven geweest. Het graf had tot 1675 zelfs geen inscriptie en is toen toegeschreven aan koningin Beatriz (in het Portugees wordt de X in BeatriX een Z), de echtgenote van koning Afonso III, die in 1304 is overleden.

Dit klopt volgens hernieuwd onderzoek niet. Om te beginnen is koningin Beatriz 25 jaar ná haar echtgenoot overleden, haar kinderen waren toen al groot. En de koning kon haar onmogelijk hebben beweend, want hij stierf eerder. Koningin Urraca was daarentegen de enige koningin in de middeleeuwen die jong overleed. Ze is op 3 november 1220 gestorven, toen haar kinderen nog klein waren. Ze ligt bovendien in Alcobaça begraven omdat ze dit zo in haar testament heeft laten opstellen.

Ook stilistisch gezien is het graf meer een graf uit de 13e eeuw dan uit de 14e eeuw, lees ik in Hoogtij der Middeleeuwen.

Mijn enig kanttekening bij de uitleg van historici is de voor mij onverklaarbare vijfde persoon aan het voeteinde. Naast de vier infanten zou er een gouvernante op staan, de gouvernante van het jongste kind, Fernando, 3 jaar oud toen zijn moeder overleed. Deze gouvernante of voedster uit haar verdriet op een meer discrete manier. De anderen bewenen de overledene door aan hun haar te trekken of op hun gezicht te krabben. Ik heb geen achtergrond in de geschiedkunde, maar een voedster prominent op een grafmonument? Zou het niet een jong overleden kind kunnen zijn, een kind dat ná Fernando nog geboren is. Enig speurwerk levert op dat Urraca niet vier, maar vijf kinderen heeft gebaard, onder wie Vicente bij wie er alleen 1219 vermeld staat, wat doet vermoeden dat hij maar kort geleefd heeft en een jaar voor de dood van zijn moeder in 1220 is gestorven.

Meer informatie over het klooster in Alcobaça

Alcobaça ligt op 121 kilometer ten noorden van Lissabon. Via de A-8 ben je er in nog geen anderhalf uur. Het Mosteiro de Alcobaça is een bezoek waard. En niet alleen vanwege deze graven. In de buurt de kathedraal van Batalha met zijn onafgebouwde kapel, bedevaartsplaats Fátima, vissersplaats Nazaré waar Vasco da Gama nog gebeden heeft voordat hij naar Indië vertrok, São Martinho do Porto, een badplaats in de vorm van een schelp, en natuurlijk middeleeuws kuuroord Caldas da Rainha en pittoresk vestingstadje Óbidos, waar je overal op straat Ginja, kersenlikeur, uit een chocoladecupje kunt drinken.

De kerk kun je gratis in. Dus de graven kun je zo bezoeken!

Voor het klooster dien je een toegangsbewijs te kopen. Ik vind de keuken in dit klooster prachtig en het dakterras, dat via een smalle wenteltrap te bereiken is, ook een bezoekje waard. Klik hier voor openingstijden en tickets (6 euro, senioren en families krijgen korting): Mosteiro de Alcobaça.

Verder raak ik steeds meer gefascineerd door alle inscripties die ik ontdek. Ik zie in de muren van de kerk veel inkervingen die met de Tempeliers te maken hebben en in het klooster maak ik er tegenwoordig een sport van om stenen met tekst en tekeningen te ontdekken. Misschien leuk om uit te werken in een toekomstig beeldverhaal, als ik me er meer in verdiept heb. Dus als ik hulp heb gevraagd bij mensen die deze teksten makkelijker weten te ontcijferen en plaatsen dan ik.

Daarom Judith: “Auxilium rogo “

Geen beeldverhaal van Zin in Portugal meer missen? Tik je naam bij de volgknop in. Bij 646 trouwe lezers verschijnen de volgende beeldverhalen al in hun inbox.

Of volg net als 2252 anderen Zin in Portugal op Facebook