Er verschijnt altijd een glimlach op mijn gezicht als ik weer eens oog in oog sta met de reusachtige min van Bordallo Pinheiro. In het centrum van het oude kuuroord Caldas da Rainha staan overal uitvergrote replica’s van figuren uit de negentiende eeuw, die keramiekkunstenaar Bordallo Pinheiro (1846-1905) ooit als miniatuurkarikatuurbeeldjes heeft ontworpen. Ook hangen er aan gevels slakken, salamanders en zwaluwen. En voor wie de keramieken aapjes zoekt: die vind je in het park, bij de uitgang van het oude casino, vlakbij de Céu de Vidro (de Glazen Hemel). Er is sinds 2015 een heuse Rota Bordaliana-route die je langs alle beelden en rijkelijk versierde gevels voert.

De oorspronkelijke keramiekfabriek van Bordallo Pinheiro bestaat nog steeds en is ondertussen een must-go voor vele beroemdheden uit binnen- en buitenland. Ik ben dol op de jugendstilachtige kleuren (vooral veel groen en okergeel) en op weg naar mijn geparkeerde auto, ergens achter aan het park van Caldas da Rainha, loop ik regelmatig even de winkel in die nu in de oude fabriek huist. Onderaan dit beeldverhaal vind je meer informatie over de stad Caldas da Rainha, haar keramiekindustrie en uiteraard Bordallo Pinheiro.

Een Min uit Caldas

In de tijd van Rafael Bordallo Pinheiro (1846-1905) zijn minnen uit Caldas da Rainha in heel Portugal een begrip. Rijke dames geven geen borstvoeding, nee, die laten dat over aan een min. En die uit Caldas zijn bekend om hun talenten op het borstvoedingsvlak.

Mijn favoriete beeld van de Rota Bordaliana, de Min, staat bovenaan de trap die naar de ingang van het Centro Cultural e Congressos in Caldas da Rainha leidt. Op deze plek zijn, onder normale omstandigheden, geregeld tentoonstellingen en voorstellingen. Bovendien zit er een restaurant met café waar je elkaar tot laat in de avond kunt ontmoeten. Kortom, ik kom er graag. En dat is niet in de laatste plaats omdat ik altijd zo vrolijk word van die lachende min, daar bovenaan de trap. Kijk, die heeft veel plezier in haar werk! En aan de gelukzalige toet van de boreling te zien, heeft ze een uitermate tevreden klant aan haar prominente borst!

Ik stel me voor dat het bij mijn vader ook zo is gegaan. Wat een toestand zal dat zijn geweest! Eindelijk een erfgenaam. Een jongen nog wel! Zwak, maar levend. Daar is het mijn overgrootouders van beide kanten om te doen geweest: het verwezenlijken van een langgekoesterde wens! Het samenvloeien van het bezit van twee families tot een groot domein. Hun droom: van het ene dorp naar het andere over eigen land lopen. Het is ze, op een bepaald moment in de vorige eeuw, gelukt, maar vraag niet hoe…

Gearrangeerd huwelijk

Het huwelijk van mijn opa en oma is een gearrangeerd huwelijk. Hun ouders, mijn overgrootouders, hebben door hard te werken en slim te boeren steeds meer land kunnen kopen. Een enorme prestatie, want zelf komen mijn overgrootouders uit gezinnen met veel kinderen. Nee, van een erfenis moeten ze het niet hebben. Armoe troef. Maar ze zijn gezond, kunnen hard werken en kennen weinig uitspattingen. Hun hard verdiende centjes brengen de mannen niet naar de kroeg, maar worden slim belegd in land waar een beekje doorheen loopt of land dat beschikt over een bron. En dit beleid werpt letterlijk zijn vruchten af. Immers, in landen waar de zomers warm en droog zijn is water een kostbaar bezit.

Begin twintigste eeuw zijn gezinnen met een kinderschare van tien, twaalf kinderen normaal. Mijn overgrootouders vormen de uitzondering. Hun gelukkige huwelijken worden slechts gezegend met één levend kind: Maria de Jesus, aan de ene kant, José da Visitação, aan de andere. Klein detail: Maria ziet al in 1905 het levenslicht. José komt pas jaren later, in 1912 , ter wereld. Een verschil van zeven jaar weerhoudt de ambitieuze ouderparen niet om al in een vroeg stadium af te spreken dat Maria en José voor elkaar bestemd zijn. Aan deze huwelijkspolitiek dank ik uiteindelijk mijn bestaan… Ik vermoed alleen dat mijn overgrootouders zich wel bedacht zouden hebben als ze in de toekomst hadden kunnen kijken. In een notendop: mijn oma en opa pasten totáál niet bij elkaar.

Een mismatch van jewelste

De kleine Maria is geen lelijke vrouw : ravenzwart lang haar, fijne trekken en tenger. Maar zeven jaar ouder? Dat is begin twintigste eeuw best bijzonder! Om het een kans van slagen te geven, wachten mijn overgrootouders tot de bruidegom de respectabele leeftijd van 20 heeft bereikt. In een tijd dat mensen jong trouwen, maakt dit van mijn oma bijna een oude vrijster. Hij frivool, een heertje, zij, op het oog bescheiden, maar behept met scherpe tong. En daarnaast boerin in hart en ziel. Hij, verwend tot op het bot, en een bourgondiër. Zij zuiniger dan de Vrek in L’ Avare van Molière. Hij, lui en totaal ongeschikt voor een boerenleven, schrijft gedichten voor de krant. Zij maakt zich druk om de prijs van konijnen en de goede naam van de familie. Het huwelijk wordt een aaneenschakeling van teleurstellingen. Decennia later kijken we terug op een tijdperk vol ingehouden woede vanwege de schone schijn (mijn oma) en minnaressen, uitspattingen en drank (mijn opa).

Maar mijn overgrootouders weten dat in de jaren dertig van de twintigste eeuw gelukkig nog niet, die zijn in het voorjaar van 1937 gewoon content met de geboorte van hun langverwachte kleinkind. Het eerste kind van Maria en José, mijn vader!

De min

De bevalling is een hel en mijn vader zal de eerste vierentwintig uur niet halen. Sterker nog, het is nog helemaal de vraag of Maria niet tegelijk zal overlijden. In allerijl wordt de baby gedoopt. Van zijn peettante ontvangt de kleine Manoel bij die gelegenheid een gouden kruisje van de Ordem de Cristo. Hulp van boven is nooit weg, toch? En het helpt: de boreling overleeft de eerste dagen.

Alleen gaat het met zijn moeder niet goed. Zij is verzwakt en niet in staat om het kind de borst te geven. Om de overlevingskansen van de baby te vergroten zoeken ze een min en gaat mijn oma naar een ziekenhuis in Lissabon om te herstellen van de bevalling. Tot op hoge leeftijd heeft mijn oma mijn vader verweten dat zijn geboorte haar heeft uitgeput en verzwakt. En vooral: hij is niet door haar gevoed. Ze laat geen gelegenheid voorbij gaan om haar volgende kind, wél aan de borst gevoed, voor te trekken. Ik geloof niet dat er ooit een warme moeder/zoon-band tussen mijn vader en oma is ontstaan. Nee, voor liefde en warmte ging mijn vader naar de moeder van zijn moeder, mijn overgrootmoeder, Mariana. Deze doet wat ze kan en beschermt het kind haar hele verdere leven tegen zijn eigen liefdeloze moeder.

Ontroostbaar is mijn vader als Mariana, naar wie ik deels vernoemd ben, op hoge leeftijd overlijdt. Ze valt met een grote pan op een stenen vloer tijdens het maken van soep voor mijn vader. Ik zie haar nog met twee flinke gaten in haar voorhoofd op bed liggen. De in allerijl door mijn vader opgetrommelde arts uit Coimbra heeft haar niet meer kunnen redden. Ik ben blij dat de kamer waarin ze is overleden nu totaal anders is, want het heeft lang geduurd voordat die herinnering verbleekt was!

Já, mijn hardwerkende overgrootouders hebben op een bepaald moment in de geschiedenis met hun uitgekiende huwelijkspolitiek bereikt wat ze voor ogen hadden: over eigen land naar het volgende dorp lopen. En daarmee denken ze hun nazaten verzekerd te hebben van een ‘gouden’ toekomst. Het loopt alleen totaal anders, het bezit is uiteindelijk grotendeels vergokt, hun eigen kinderen zijn doodongelukkig geweest en, je zou toch denken dat men van fouten leert, … maar hun oudste kleinkind, de langverwachte erfgenaam, ziet geen andere weg dan Portugal op zijn beurt te ontvluchten om aan een gearrangeerd huwelijk te ontkomen. Na vele omzwervingen sticht hij uiteindelijk een gezin in een land op ruim tweeduizend kilometer afstand. Alle hoop die ze op het tweede kleinkind, mijn tante Tia, hebben gevestigd, vervliegt als blijkt dat haar match met een rijke boerenzoon kinderloos blijft. Nee, het voortplantingslot is de familie niet bepaald gunstig gezind. Als mijn overgrootouders hadden kunnen bevroeden dat een eeuw later hun noeste inspanningen slechts twee stadsmeisjes uit het verre Holland zouden opleveren, vermoed ik dat ze zich wel even achter de oren zouden hebben gekrabd…

In 1937 weten ze dit nog niet en zijn ze blij met het kleinkind én de min die hem voedt. En ik ben blij dat ik een miniatuur van een zo’n min heb. Als ik op de oude familieboerderij ben en langs het kastje loop, waar ze even stralend als in 1937 geniet van het borstvoedingsmoment, geef ik haar hoofd een tikje en knikt ze met die tevreden boreling aan haar borst me altijd even vriendelijk toe. Mijn dag kan dan echt niet meer stuk!

Meer weten over de familie, de keramiekkunstenaar Bordallo Pinheiro en Caldas da Rainha? Lees dan een van de onderstaande beeldverhalen!

Vier jaar lagere school en heel slim

Boter en bacalhau in de oorlog

Hoe zat het ook alweer met Pedro en Inês de Castro?

Feliz Ano Novo

Gerrit Komrij – Brieven uit Alvites: ontroerend mooi

De vijf musea in Caldas da Rainha en Simppetra – beeldhouwers aan het werk.

Piemels spotten in Caldas da Rainha

Lofzang op Caldas da Rainha

Keramiek in Caldas: de Bordallo Pinheiro-route

Bordallo Pinheiro schalen op tafel van supermodel Claudia Schiffer

Geen beeldverhaal van Zin in Portugal meer missen? Tik dan je e-mailadres in bij de volgknop. Op die manier ontvang je de volgende beeldverhalen rechtstreeks in je inbox. Of volg Zin in Portugal op Facebook en Instagram!