Mijn tante Maria kan het zich nog goed herinneren: de dag in 1948 waarop de ‘nieuwe school’ werd geopend. Op glanzende lakschoenen en met een grote witte strik in haar ravenzwarte dikke haar mocht zij de schaar voor het doorknippen van het lint overhandigen.

Geen wonder dat Maria deze eer te beurt viel. Haar ouders hadden immers het stuk grond waarop de school gebouwd is aan de staat geschonken. Een slimme zet, want nu was de school op een steenworp afstand van de boerderij en hoefden mijn tante en vader niet ver meer te lopen.

Maria is inmiddels tweede helft zeventig. Ze heeft nog steeds een prachtige kop met haar. Daaronder zit een ijzeren geheugen.  Ze kan zich moeiteloos elk detail van de feestelijke opening voor de geest halen. De leerlingen hadden speciaal het volkslied ingestudeerd. Het vertolken ging feilloos. In de weken ervoor hebben ze genoeg klappen gehad om elke valse noot uit hun keeltjes te slaan. Als nachtegaaltjes schijnen ze gezongen te hebben. En dat moet een hele prestatie geweest zijn, want in mijn familie blinkt niemand uit in muzikaal talent.

Eén juffrouw, 104 leerlingen

Eén juffrouw, 104 leerlingen, alle leerjaren door elkaar. Dát waren nog eens tijden! Tot op de dag van vandaag verbaas ik me over de enorme hoeveelheid kennis die in het hoofd van mijn tante zit. Hoe heeft ze het voor elkaar gekregen, deze Maria Alice, de jonge juf?

Moeiteloos kan mijn tante elke (onbenullige) rivier uit Portugal en overzeese gebieden opdreunen. Ze rekent daarnaast als de beste en ze is ontzettend slim. Niemand die haar durft te bedonderen. Alleen spelling is niet haar sterkste kant. Daar was mijn vader, haar grote broer, beter in. Hij verschafte zijn zusje spiekbriefjes als de juf dictees gaf. De kleintjes werden door hun grote broers en zussen, die achter in het lokaal zaten, geholpen. Elke fout betekende immers een klap op de vingers. Dus echte broederliefde liep via een spelfoutloos dictee.

Er bestaat een vergeten vorm van naastenliefde: lesgeven.

Vier jaar lagere school

Veel mensen van veertig plus hebben in Portugal vier jaar lagere school. En dat is al heel wat. Er zijn genoeg mensen die dát nauwelijks hebben. In gezinnen die vele monden te voeden hadden (families met tien of meer kinderen waren eerder regel dan uitzondering), kreeg je geen kans om ‘door te leren’. Al jong ging men aan het werk als dagloner bij een grote boer. Of je hielp op je eigen boerderij.

En meisjes al helemaal. Die hadden wel wat beters te doen dan door te leren. Ik geloof dat mijn tante nog op een kostschool in de buurt van Lissabon heeft gezeten, maar niet voor lang. Zij werd geacht haar moeder in het huishouden te helpen, te sparen voor haar uitzet en te trouwen met een goede partij. In oude kasten vind ik soms zakdoekjes en servetten waar ze liefdevol haar initialen op geborduurd heeft, verlangend naar die prins op het witte paard.

Haar broer, mijn vader, trof een beter lot. Hij mocht doorleren en dus elke dag de tocht naar de stad maken. Tien kilometer te paard. De bofkont. Niet dat hij erg veel zin in de Escola Comercial had. Het verhaal gaat dat hij het veel interessanter vond om door de stad te struinen en in de etalages te kijken. Medeleerlingen die hem thuis wilden verraden hield hij zoet door ‘rebuçados’ (snoepjes) uit te delen. Met broekzakken vol snoep vertrok hij ’s morgens richting de grote stad. Het ging goed tot vrienden van zijn ouders hem tijdens schooltijd in de stad tegenkwamen. Toen waren de rapen gaar…

Vier jaar lagere school is een diploma waard. Mooie pompeuze documenten. Je kreeg ook niet zo maar een diploma. Nee, je deed ten slotte een heus examen!

Tijdens het regime van de Estado Novo (‘Nieuwe Staat’) is er ingezet op onderwijs. Van 1932 tot 1968 had Salazar Portugal in zijn macht. Salazar, zelf van eenvoudige komaf, liet overal scholen bouwen. Zo ook het gebouw waar bij de opening in 1948 mijn tante met medeleerlingen kristalhelder het volkslied heeft gezongen. De school waar ooit meer dan 100 leerlingen gehuisvest waren staat er nog. Weg te kwijnen, verlangend naar betere tijden. Jammer, want het is een idyllische plek.